آقاجان دوم:آقاجان فرزند داود شیرازی ، از شاگردان سماع حضور و از منسوبین حسن خان (معروف به سنتورخان استاد معروف سنتور عصر محمدشاه و اوائل سلطنت ناصر الدین شاه) بود. او در فن خود مهارت تمام داشت و در خواندن تصنیف و نواختن تنبک کسی به پای او نمی رسید.
او پدر حاجی خان( معروف بحاجی خان عین الدوله ای) بود. میرزا عبداله خان دوامی استاد بی نظیر کنونی که او را دیده و سازش را شنیده نقل می کند که آقاجان در تنبک نظیر نداشته و بر همه اساتید این فن در زمان خود مقدم بوده است.
از شاگردان آقاجان می توان از ابوالحسن صبا و فرزندش معروف به رضای روانبخش و غیر اینها نام برد.
رضا روانبخش:رضا روانبخش، فرزند آقاجان ، بواسطه استعداد و قریحه ذاتی و توجه خاص پدر در جوانی در تنبک و خواندن اشعار ضربی شهرت پیدا کرد. تنبک نیکو می نواخت و دو دانگ آواز را با ملاحت و استادی میخواند. متاسفانه دیری نپائید و در جوانی در حدود ۱۳۲۰ شمسی درگذشت. حسین تهرانی از تعلیم و روش او بهره مند بود.
حاجی خان عین الدوله: حاجی خان تربیت شده پدر خویش آقاجان اول ٬ استاد تنبک در اوائل و اواسط سلطنت ناصرالدین شاه بود. او شاگرد اول حبیب سماع حضور در تنبک نیز بوده است. ابوالحسن صبا ، میرزا عبداله خان دوامی و ملوک ضرابی از تربیت شدگان او بوده و می گویند حاجی خان صدای دو دانگ مطبوعی داشت و در خواندن اشعار ضربی مبتکر بود و در فن نواختن تنبک و خواندن تصنیف و آهنگهای ضربی تسلط کامل داشت.
روح ا… خالقی ، مؤلف سرگذشت موسیقی ایران می نویسد : «از درویش خان (استاد درجه اول نوازنده تار و سه تار) نقل است که او (مترونم) ارکستر بوده و از آنچه معروف است و همه اهل فن تصدیق دارند او را در زمان خود بهترین تصنیف خوان و تنبک نواز دانسته اند.» حاجی خان چون از خواص خدمه عین الدوله بود او را حاجی خان عین الدوله ای می گفتند. او در کنسرت های گروه اخوت در سینما فاروس لاله زار تهران شرکت کرده ، برنامه هایی را اجرا می نمود.
محمدتقی نسقچی باشی : محمدتقی از شاگردان سماع حضور بود. اساتید مطلع او را در خواندن تصنیف و نواختن تنبک در ردیف اساتید بشمار آورده اند و چون بیشتر مصاحب نسق چی باشی استاد نوازنده تار و شاگرد معروف میرزا حسینقلی بود به تقی نسق چی باشی معروف گردید.
حاجی احمد کاشی:از نوازندگان تنبک اواخر عهد ناصری و دوره مظفری بود که بیشتر با میرزا حسینقلی و برادرش میرزا عبداله (استادان معروف) کار میکرد و در صفحه ای که از این اساتید باقی است تنبک گرفته است.
عیسی آقاباشی: اهل اصفهان بوده و در اواخرعهد قاجار در طهران زندگی می کرد . صدائی خوش داشت و از اطلاعات کافی در موسیقی بهره مند بود و در نواختن تنبک و خواندن تصنیف و آهنگهای ضربی مهارت داشت. میگویند ابراهیم آقاباشی خواننده ظل السلطان هنگام سالخوردگی تصمیم گرفت شاگردی تربیت کند که جانشین او باشد و عیسی را تربیت کرد و بهمین مناسبت به عیسی آقاباشی معروف گردید.
عیسی آقاباشی هنرمندی با ذوق و سلیقه بود. سلیمان امیرقاسمی (خواننده) از تربیت شدگان او بود. عیسی آقاباشی برادری داشت بنام “زمان” که او نیز در نواختن تنبک و خواندن تصنیف و آواز مهارت داشت.
اکبرخان:از نوازندگانی بود که بیشتر با نعمت اله خان اتابکی همکاری می کرد و با تار او می نواخت و درخواندن آواز و تصنیف مهارت داشت.
باقرخان :باقرخان از تنبک نوازهای خوب زمان خود بود. در سفری به پاریس برای پرکردن صفحه با میرزا حسینقلی(تار) ، محمد صادق خان سرورالملک ( سنتور) و نایب اسدالله ( نی) همراه بود که آن صفحات اکنون باقی است.
اصغر:معروف به اصغر محمدحسین بیگ که تنبک نیکو می نواخت و در دستگاه میرزا علی اصغرخان اتابک نوازندگی می کرد.
کریم منجم باشی:کریم در طفولیت از خانه شاگردهای منجم باشی لنگرودی( پدرزن ارفع الملک استاد نوازنده تار و شاگرد ممتاز میرزا حسینقلی) بود و به همین مناسبت به کریم منجم باشی معروف گردید. ارفع الملک که علاقه و استعداد کریم را به موسیقی دریافته بود، او را به نوازندگی تنبک تشویق کرد و کریم پای ساز او تنبک می نواخت و آنچه از استاد تنبک خود می آموخت پای ساز ارفع الملک تمرین می کرد.
رفته رفته مهارت کافی در این هنر پیدا کرد و پس از درگذشت ارفع الملک به شیراز رفت و در آن شهر مقیم گردید. کریم از نوازندگان با استعداد و سلیقه این ساز بشمار می آمد و شنیدن تنبک او بدون ساز هم بسیار جالب و نشاط انگیز بود. مؤلف سرگذشت موسیقی ایران می نویسد «رحیم قانونی سیمهای ساز را به اهتزاز می آورد و کریم تنبک گیر نرم نرمک دستی به تنبک می کشید»
اسمعیل قدیری : اسمعیل از نوازندگان بنام تنبک در این اواخر بود. تصنیف و آهنگهای ضربی را با صدای مناسبی که داشت نیکو می خواند و در شناسائی اوزان تنبک و نوازندگی آن مهارت داشت. قدیری با اساتید معروف مانند درویش خان کار میکرد و با شکری قهرمانی استاد نوازنده تار و عارف قزوینی استاد سازنده تصنیف معاشر بود و غالباً در محافل آنها نوازندگی می کرد. اسمعیل قدیری بین دوستان به (اسمعیل دلم) شهرت داشت و در شهرداری خدمت می کرد و در سن حدود هفتاد سالگی در گذشت.
حسین خان: حسین خان معروف به (ملندوق) دف و تنبک می نواخت ٬ با شیرین کاریهای خود مجلس آرائی می نمود و با اساتید معروف نوازنده همکاری می کرد.
دیگر نوازندگان بین یهودیان تنبک نوازهایی بودند که هنرشان مورد ستایش اساتید و قابل توجه بود. ازجمله مرده خای عزریا (مردخای عزریا) معاصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و جد سلیمان روح افزا (استاد تار) . می گویند از نوازندگان درباری نیز بوده است و فرزندش ابراهیم (پدر روح افزا) نیز در نواختن تنبک مهارت داشته است.
همچنین می توان از بالاخان پدر مرتضی نی داود (استاد تار) که در پیشرفت فرزند خود تاثیر فراوان داشته است و یوسف خان معروف به (هونی) نام برد.
در میان نوازندگان تنبک زورخانه نیز اساتیدی بودند که در هنر خود مهارت بسیار داشتند. رنده یکی از نوازندگان معروف تنبک بود که به این نام شهرت داشت و بیشتر در زورخانه ای که آقاکاظم ملک التجار خراسانی در بازار حلبی سازهای تهران دائر کرده بود و خود در آن ورزش می کرد تنبک می نواخت و تصنیف و اشعار ضربی میخواند.
حبیب کاشی: خواننده باسلیقه و تنبک نواز ماهری بود که تصنیف و اشعار ضربی بسیار در حفظ داشت. او در زورخانه ای که پهلوان اکبر خراسانی در محله پاچنار تهران دائر کرده و در آن ورزش میکرد تنبک می نواخت و بین همکاران خود استاد شناخته می شد و در حدود سال ۱۳۱۵ شمسی در حدود هفتاد سالگی درگذشت.
در میان زنان چه در دوره قاجار و بعد نوازندگان تنبک بسیاری بودند که ما بذکر یک تن از آنان اکتفا می کنیم.
طلعت خانم: علاوه بر مهارت در نوازندگی تنبک صدائی مطبوع داشت و در خواندن تصنیف و آهنگهای ضربی ماهر بود.
میرزاعبداله خان دوامی:او از اساتید معتبر و معمر و آخرین بازمانده اساتید قدیم بود. در نوازندگی تنبک و شناسائی آن و معرفت به نغمات و الحان و ترکیب آن و در صحت خوانندگی آواز و تصنیف و آهنگهای ضربی و تشخیص دقایق فنی موسیقی و وقوف بردیف دستگاهها و تصنیف های قدیم و معمول در عصر قاجاریه نظیر و همتا نداشت.
دوامی فرزند ابوالقاسم به سال ۱۳۷۰ شمسی در ده طا از توابع تفرش متولد شد و پس از تحصیلات معمول زمان در اداره پست پایتخت به خدمات دولتی مشغول گردید.
از جوانی صدائی مطبوع داشت و به موسیقی علاقمند بود. استاد او در خوانندگی علیخان معروف به علیخان نایب سلطنه و مربی او در تنبک و تصنیف و آوازهای ضربی حاجی خان عین الدوله ای (شاگرد ممتاز سماع حضور) بود که اساتید فن او را بهترین تنبک نواز و تصنیف خوان زمان خود می دانستند.
دوامی با داشتن قریحه ذاتی و ذوق و استعداد موسیقی و حافظه سرشار تحت تربیت استادی چون حاجی خان و همکاری با میرزا حسینقلی و حسین خان اسمعیل زاده (استاد کمانچه) و سالها نواختن تنبک و خواندن تصنیف با ساز آن هنرمندان نامی و نوازندگی با دیگر اساتید بزرگ زمان و استفاده از محضر آنها در مرتبه ای قرار گرفت که همه اهل فن او را در هنر خود استاد مسلم عصر شمرده ، گفته های وی را معتبر می دانستند.
دوامی هنرمندی بود متواضع و مهربان و عاری از تظاهر و تکبر. در انزوا بسر می برد و با اینکه از معاشرت و شرکت در اجتماعات بیزاربود دوستان قدیم و اهل فن و شیفتگان هنر را که خود به آن بستگی تام داشت با آغوش باز می پذیرفت. اساتید معمر کنونی محضرش را که بسیار آموزنده بود بسیار مغتنم می شماردند.
خوشبختانه این هنرمند ارجمند کمر همت به تربیت چند تن هنرجوی شیفته موسیقی بست و در تربیت آنها اهتمام ورزید و از این راه یادگار ارزنده و نام نیکی از خود باقی گذاشت. وی در سال ۱۳۵۹ دار فانی را وداع گفت.
مراجع :
- مهدی ستایشگر ، نام نامه موسیقی ایران زمین ، انتشارات اطلاعات ، سال ۱۳۷۶
- حسن مشحون ٬ نظری به موسیقی ضربی ایران ٬ برگرفته از : دو مقاله درباره موسیقی ایران٬ نشریه شماره ۴ سازمان جشن هنر شیراز٬ تاریخ ثبت دفترکتابخانه ملی ۱۳۴۸
- رضا ترشیزی ٬ هزار سال وزن در موسیقی ایرانی ٬ انتشارات حوزه هنری ٬ ۱۳۷۶
موسیقی دارای سه بعد است :
از پیمان ناصح پور
وضعیت اجتماعی تنبک نوازان درگذشته: